Çocuklarda Zeka Gelişimi

3.1 Zeka

Zeka, kişilik ve diğer psikolojik özelliklerin kazanımında genetik ve çevrenin birbirini etkileyebilme kapasitesini göz önünde bulunduran epigenetik bakış açısı ön plana çıkmıştır. Terman, zekanın soyut düşünebilme boyutu üzerinde yoğunlaşırken, Thorndike öğrenebilme yeteneğini vurgulamıştır. Günümüzde ise zeka daha çok çevreye uyum sağlayabilme yeteneği olarak tanımlanmaktadır.

3.1.1 Psikometrik Kuramlar

Psikometrik kuramlar, zekayı ölçülebilen zihinsel yeteneklerin bir karışımı olarak değerlendirir. Psikometrik zeka, biyolojik başlangıçlardan etkinlendiği gibi eğitim, sosyo ekonomik durum, aile ortamı ve kültürel faktörlerden de etkilenir. Altı yaş civarı zeka yerleşme özelliği gösterir ve akademik başarı ile orta düzeyde etkilidir.

3.1.2 Bilişsel Gelişim Kuramları

Zekanın bir yetenek olarak tanımlandığı psikometrik bakış açısının yanında, bilişsel gelişim kuramları temelde zekayı çevreye uyum süreci olarak değerlendirir. İsviçreli psikolog Piaget, bebek ve çocukların yetişkinlerden farklı bir bilişsel kapasiteye sahip olduklarını ve yetişkin bilişsel kapasitesine ulaşıncaya kadar dört bilişsel dönemden geçmeleri gerektiğini düşünmüştür.

Duyumotor dönem (0-2 yaş) Bebekler duyuları ve motor davranışları arasındaki ilişkiyi kesfeder. Nesne korunumu kazanılır.

İşlem öncesi dönem (2-7 yaş) Çocuklar dil gibi sembolleri kullanma kapasitesi geliştirir. Yap inan oyunu yaygındır. Benmerkezci düşünce yaygındır

Somut işlem dönemi (7-11 yaş) Mantıklı düşünme gelişir. Kütle, ağırlık, sayı, uzunluk, alan, hacim gibi kavramların korunumu ve sınıflandırma becerisi kazanılır.

Soyut işlem dönemi (11 yaş ve üzeri) Soyut düşünme yeteneği gelişir. Bilimsel düşünme, olasılıklı düşünme ve hipotez geliştirme becerileri kazanılır.

Bilissel gelişim kuramlarının diğer bir temsilcisi Vygotsky, insana özgü üstün bilişsel işlevlerin, sosyal etkileşim temelinde geliştiğini savunur. Zihinsel gelişimi açıklamak için ortaya çıkan diğer bir kuram; bilgi işleme kuramıdır. Bu kuram, insan zihninin işleyişini bilgisayar modellemesine benzeterek, çevreden alınan tüm uyaranlara girdi (input) , bu girdinin işlemlenmesi sonucunda ortaya çıkan tepkiler çıktı (output) şeklinde değerlendirilir.

3.1.3 Güncel Kuramlar

Zekanın geniş kapsamı, son zamanlarda yeni kuramların gelişmesine yol açmıstır. Sternberg’in üçlü zeka kuramına göre, zeka üç alanın dengeli bir şekilde işlemesini gerektirir. Bu üc alan, zeka, yaratıcı zeka ve pratik zekadır.

Gardner’in çoklu zeka kuramında zekanın tek bir yapı değil, çoklu bir yapı olduğunu ortaya koymuştur. Çoklu zeka kuramına göre, dokuz yapısı tanımlanmıştır. Bu zeka yapıları sırasıyla sözel, mantıksal-matematiksel zeka, görsel-alansal zeka, müzik zekası, vücut hareket zekası, kişiler arası zeka, içsel zeka, doğal zeka ve varoluşsal zeka’dır. Zihinsel yetersizlik tanısı alan, IQ puanları toplamda düşük olan çocuklar da belirli özgün alanlarda, diğerlerinden daha iyi olabilirler. Bu yüzden tek bir zeka puanı belirtmek yerine çoklu zeka yapılarına dayalı değerlendirme oluşturulmalıdır.

3.2 Zihinsel Yetersizlik

3.2.1 Tanım

İletişim, öz bakım, sosyal beceriler gibi başlıca uyum sağlama işlevlerinde yıkıma yol açar. Bu çocukların konuşma, bilişsel yetenek, motor gelişim gibi alanlarda yaşıtlarına göre gecikmeler olmaktadır ve okul öncesi eğitime başladıklarında ayırt edilmeye başlarlar.

3.2.2 Hastalığın Nedenleri

Zihinsel yetersizlik tanısı almış vakaların %30 kadarını down sendromu, frajil X sendromu ve fetal alkol sendromu oluşturmaktadır. Tay Sachs ve fenilketonuri gibi otozomal çekinik tipte genetik bozukluklar zihinsel yetersizlik getirmektedir. Mayoz bölünme sırasında, yumurta ve sperm hücreleri kromozomlarında kırılma ya da bölünme yanlışlıkları gözlenebilir. Bu durum kromozom bozukluklarına yol açar. En sık görüleni Down Sendromu’dur. Prader Willi sendromu, Angelman sendromu ve Williams sendromu diğer türleridir. Cinsiyet kromozom bozukluklarına dayalı zihinsel yetersizlik getiren bozuklar ise Klinefelter sendromu(XXY) ve Turner Sendromu (X0) dir. Gebelik ve erken yıllarda yetersizlikler, beslenme, virutik ve bakteriyel enfeksiyonlarda tetikler. Gebelikte uygunsuz ilaç kullanımı, kurşun ya da diğer ağır materyallere maruz kalma diğer bir tetikleyici etkendir.

3.2.3 Tanı

DSM-4 sistemi; zihinsel yetersizliğin ağırlığını Wechsler ve Standford Binet gibi standardize edilmiş zeka testlerine dayalı kesme noktaları ile belirlemiştir. 50-55 ve 70 arası zeka puanı hafif, 35-40 ve 50-55 arası zeka puanı orta, 20-25 ve 35-40 arası zeka puanı ağır ve 20-25 puanı ileri derecede ağır olarak düzenlenmiştir.

3.2.4 Epidemiyoloji

Zihinsel yetersizliğin toplumdaki yaygınlığı %1’dir. Ağır yetersizlik binde 6 oranındadır. Erkekler kızlara göre daha fazla hafif ve ağır zihinsel yetersizlik tanısı alır.

3.2.5 Prognoz

Bozukluğu gösteren bireylerin %85’i hafif düzeyde zihinsel geriliğe sahiptir ve eğitilebilir kategorisinde yer almaktadır. Orta düzeyde zihinsel yetersizlik gösterenlerin oranı % 10’dur. En ağır tip %1-2 oranındadır.

3.2.6 Eşlik Eden Bozukluluklar

Dikkat eksikliği, hiperaktivite bozukluğu, duygu durum bozuklukları, otizm spektrum bozuklukları zihinsel yetersizliğe eşlik edebilir. Ağır görünümde saldırganlık ve yıkıcı davranışlar gözlenebilir.

3.2.7 Tedavi

Zihinsel yetersizlik icin ortak bir terapi ya da ilaç tedavi süreci bulunmamaktadır. Bunun yerine bozukluğun semptomatik tedavisi ve davranışsal terapiler önerilmektedir. Zihinsel yetersizliği tedaviye yönelik bir ilaç bulunmasa da saldırganlık, huzursuzluk ve kendine zarar verici davranışların baskılanması amacıyla ilaç kullanılabilmektedir. Kişiye özgü planlanmalıdır. Aile merkezli bir müdahale plan oluşturmak, profesyonellerin planlı bir çalışma içinde bulunması, güçlü yönlerin ön plana çıkarılması, öz yeterliliğin güçlendirilmesi, bireyler arası değişikliğin göz önünde bulundurulması ve yaşıtların desteğini tedavide önemlidir.